U intervjuu sa filozofom prof. dr Mišom Kulićem, profesorom emeritusom Univerziteta u Istočnom Sarajevu razgovarali smo o značaju filozofije u neoliberalnom svijetu u kojem živimo, krizi nauke, obrazovanja i svijetu zabave. Donosimo vam drugi dio intervjua:
♦U knjizi Filozofija i neoliberalizam ste posebno istakli činjenicu nestajanja teorije kao one
tendencije koja je imala za posljedicu gubitak kritičkog smisla društvenih i humanističkih
nauka, ali isto tako i činjenicu da je za razliku od njih filozofija uglavnom uspijevala da
izbjegne tu po slobodu mišljenja diskriminišuću posljedicu. Možete li nam nešto više kazati
upravo o tom, po Vašem mišljenju presudnom značenju teorije ne samo za filozofiju i
nauku, već i za nastajanje slobodnog društva uopšte?
◊Teorijsko biće filozofije je utemelјeno u kritičkom i slobodnom mišlјenju, te je sasvim
razumlјivo da ukoliko posljednjih decenija u ime tržišnog imeprativa nije bilo moguće oduzeti
filozofiji teoriju, da joj onda nije bilo moguće oduzeti ni slobodni i kritički karakter mišlјenja.
Zbog toga je indiferentni odnos neoliberalnog poretka prema filozofskom mišlјenju u osnovi
bio i jedini mogući odnos. Naime, tom poretku se pokazalo da je jedini preostali efikasan odnos
u borbi protiv shvatanja da postoje i vrijednosti koji nisu samo materijalne, odnosno profitne
prirode, a koje su sačuvane u kritičkom biću filozofije, upravo sadržan u tome da se filozofija,
ali i sve druge društvene i humanističke nauke učine što više nevidlјivim, tako što će se svaka
njihova kritička misao jednostavno prećutati. U tom smislu filozofija je danas smještena na
marginu na kojoj se nalaze i sve druge društvene i humanističke nauke koje većinom imitiraju
naučnost u novom, tehničkom smislu te riječi. Uprkos obećanjima vladajućeg globalnog poretka
da će odustajanje od nepotrebne teorije u korist tržišne specijalizacije doprinijeti naučnom
razvoju društvenih i humanističkih nauka i ove nauke su, ipak ne sasvim neočekivano dospjele u
rezervat neoliberalne obmane, a ponekad i samoobmane da zaista mogu uspješno, poput
specijalizovanih tehničkih znanja da proizvode formalizovano, instrumentalno, praktično
znanje. To je omogućilo pojavu naučno nespojivih, a često i komičnih nastojanja da se spoje
nauka i specijalistički studiji i učine tržišno prihvatljivim. Tako su nastale sve one „poslovne
etike“, „pravne etike“, ili recimo fakulteti za „estetiku i kozmetiku“. Štaviše, u tom rezervatu u
kojem borave filozofija i društveno-humanističke nauke, filozofija upravo zbog svog apsolutno
teorijskog bića često izgleda kao bijela vrana na koju se njeni duhovni potomci ponekad
skriveno i tiho dure, zato što filozofija ne može da prihvati da se orijentiše prema zahtijevima
“neumolјive tržišne prakse stvarnosti”.
Spajanje nauke i specijalističkih studija jasno pokazuje da je riječ o tendencijama likvidacije
teorijskog kao kritičkog i slobodnog mišlјenja, zapravo onoga koje je cijelim tokom novog
vijeka jedino i imalo pravo da se nazove naukom. Zbog toga izgleda da prisustvujemo
potpunom nestajanju društvenog smisla filozofije i svih drugih društvenih i humanističkih
nauka. Čini se da se danas dostigao vrhunac nemoći filozofije i njoj srodnih nauka da se
suprotstave pogubnim neoliberalnim mehanizmima stvaranja predstave da su te nauke upravo
tamo gdje treba da budu: izopštene iz svijeta tržišta i smještene u srećno izolovani prostor
beskorisnosti kako bi tu mogle mirno da sačekaju konsekvence svoje profitne neupotreblјivost.
♦U knjizi Filozofija i neoliberalizam Vi ste na više mjesta pokazali uzročnu vezu između
gubitka teorije unutar društveno-humanističkih nauka i procesa kojim je neoliberalna ideja
mijenjajući njihov naučni smisao, izmijenila i sam univerzitet u poslušni servis kapitala. U
čemu se po Vašem mišljenju nalaze dramatične društvene posljedice ove transformacije
pojma znanja, nauke, obrazovanja na svim nivoima, a univerziteta posebno o kojima pišete?
◊Neoliberalna tržišna ideja je zastrašujuća, a u osnovi teološka ideja, jer počiva na uvjerenju da
tržište poput nekog deus absconditusa, skrivenog boga ima sopstveni skriveni um i da taj um može
da izbalansira ekonomske protivrječnosti tako što će preduzetničku slobodnu inicijativu pojedinaca
u tržišnom odnosu izraziti kao samu opštu društvenu slobodu. Da tržište na kojem se dešava surova
i često nepoštena borba, može da uspostavi slobodu čovjeka i društva je najfantastičnija
neoliberalna ideološka prevara koja se do neoliberalizma nikada u dosadašnjoj istoriji nije pojavila.
Zbog toga što ovu teologizaciju tržišta i ukupnih ekonomskih odnosa liberalizam interpretira kao
konačno pronađeno mjesto nastanka istinske slobode, moraju se ozbiljno razmotriti oni kritički
uvidi koji tvrde da je tržište progutalo društvo, te da zapravo društvo više i ne postoji, jer više ne
postoji nijedna sfera čovjeka i društva koja ne bi bila stvar tržišta. U vremenu kada jedna internet
korporacija za društvenu komunikaciju može da zabrani čak i predsjedniku SAD da kaže šta misli,
postavlja se pitanje u čijim rukama se danas nalazi moć države? U tržišnim, korporacijskim ili
društvenim? Zbog toga i shvatanje o društvu koje je progutalo tržište djeluje više nego uvjerljivo.
Tako je logikom apsolutizacije tržišta i humanistički univerzitet koji zovemo po osnivaču
humboltovski, transformisan u servis kapitala, odnosno prihvatanjem tržišne bolonjske koncepcije
univerziteta odmah je i poništena humanistička osnova univerziteta, a koja je nedvosmisleno bila
sadržana u shvatanju da specijalističkim studijima nije mjesto na univerzitetu.
Možda bi bilo korisno podsjetiti se da je filozof Šeling davno napisao da razum koji nefilozofija
naziva zdravim zahtjeva “zveckav novac istine” i da je taj zdrav razum onaj koji u “filozofiji rađa
čudovište jedne sirove dogmatičke filozofije” koja svoj neposredni interes uzima kao jedino čime
može da samjerava ono opšte. U tom Šelingovom smislu današnji bolonjski univerzitet bi se zaista
mogao nazvati “univerzitetom zdravog razuma”, jer je to univerzitet koji samo uspješnost u
stvaranju profita smatra poslјedicom uspješnog obrazovanja i onim što je “zdravo”, naime, onim što
je “izvan privida stvarnosti”. Zato broju specijalističkih studija gotovo da nema kraja na današnjem
univerzitetu, pa se čini da se uistinu radi o nekom kosmosu učenja različitih vještina,
specijalističkim obrazovanjima koja sa naukom suštinski nemaju nikakvog dodira. Izgleda kao da se
radi o nekom obrazovanju za koje postoji samo jedan zahtjev: “da se prenese i primijeni u praksi”.
To je upravo ono protiv čega su bili i filozofi Fihte i Šlajermaher, naime, protiv univerzitetskog
obrazovanja za određenu profesiju, odnosno, obrazovanja za potrebe mehaničkih ili specijalističkih
zanimanja, jer one uništavaju duh nauke i duh slobode kojima treba da je nauka prožeta. Tako je
specijalističko obrazovanje postalo stvarnost koja želi da se prikaže kao jedina moguća stvarnost
nauke, naime stvarnost koja traži samo primjenu znanja, a kao suvišno i skupo, zapravo bezvrijedno
vrednuje svako kritičko mišlјenje koje, uistinu, jedino dolazi i jedino može da dođe iz filozofije i
filozofskih, društveno-humanističkih nauka.
Tako se i desilo da je danas, po prvi put u istoriji tržište postalo epistemološka činjenica,
neupitna istina, jer je argumentacija sadržana u tome da nikome i ne može da treba neka istina koja
ne bi donosila materijalnu korist. Kome treba neka nauka koja ne donosi profit, pa zbog toga u
neoliberalnom viđenju stvarnosti, takva nauka i ne može biti nauka. Zaključak je jednostavan:
filozofija i društveno-humanistička znanja nisu stvarne nauke, već samo nepotreban trošak.
Zbog toga podvrgavanje društvenih i humanističkih nauka neoliberalnom tržišnim principu
može jedino da znači konačno proglašenje institucionalne smrti ovih nauka. Međutim, treba znati
da je institucionalna smrt filozofije, istorije, srpskog jezika, odnosno svakog nacionalnog jezika i
književnosti samo uvod u likvidaciju svih društvenih i humanističkih nauka. To nije samo
simbolička smrt ideje slobode čovjeka i društva, ona je njihova stvarna smrt upravo zato što ona
neposredno znači pristajanje na zastrašujuće oblike modernog tržišnog ropstva. Pred ovim
neoliberalnim napadom na sve humanističke i demokratske temelјe univerziteta i društva u SAD i u
mnogim zapadnoevropskim zemlјama došlo je do disolucije ovih nauka. Egzekucija njihovog
temelјnog naučnog smisla obavlјena je pod izgovorom da globalni procesi traže od društvenih i
humanističkih nauka konkretna rješenja, a ne više samo opšta, teorijska. Tako su ove nauke
transformisane u studije organizacije, kulture, roda, seksualnosti, identiteta, životnih stilova, javne
uprave, dakle uništavanjem njihove teorijske prirode i redukcijom ovih nauka na njihovu tržišnu
upotreblјivost uništena je i njihova naučna osnova. Nauka koja nema teoriju nije nauka, ona je tada
eventualno samo manje ili više tržišno upotreblјivo specijalističko znanje. Zato i ne treba da čudi da
je fenomen gublјenja teorije u svim društvenim i humanističkim naukama samo simptom njihovog
nestajanja. Ne trebaju nikakvi posebni argumenti kojima bi se jasno pokazalo da ove reformisane
društvene i humanističke nauke nisu više nauke, jer bez teorijskog mišlјenja koje im je oteto, ili su
bile prisilјene da ga polože na oltar tržišta, njihovo slobodno i kritičko mišlјenje društva može još
jedino da bude farsa ukloplјena u propagandnu funkciji tržišta. To su nauke koje danas svoju
„korisnu“ društvenu ulogu vide u marketingu, promociji, oglašavanju, dakle nauke čiji humanistički
temelј nije izdržao neoliberalni tržišni udar.
♦Da li to znači da je tendencija uništenja društvenih i humanističkih nauka data u redukciji
nauka na specijalističke studije?
◊Svakako, i to ne samo uništenja, već se radi i o tendencijama samouništenja, Ako je uništenje
društvenih i humanističkih nauka dato u nalogu za spajanjem nauka i specijalističkih znanja, onda
se može reći da je njihovo samouništenje jasno vidlјivo u pristajanju društvenih i humanističkih
nauka da se u ime sopstvenog opstanka nekako adaptiraju specijalističkom obrazovnom imperativu.
Međutim, društvene i humanističke nauke nikada svojim naučnim bićem, kao ni svojom istorijskom
i društvenom ulogom nisu mogle, a niti danas mogu da odgovore specijalističkim profitnim
zahtjevima tržišta. Nјihova tražena tržišna adaptacija nije moguća, jer slobodna i kritička misao
nema nikakvu tržišnu vrijednost. Ali, ima ogromnu, ničim zamjenljivu društvenu vrijednost čuvanja
slobode i kritičkog mišljenja. Zbog toga ovo novo neoliberalno, bolonjsko shvatanje nauke i
obrazovanja suštinski nikada i ne može da prihvati bilo koje drugo znanje koje ne donosi profit, jer i
ne vidi smisao nekog znanja ukoliko ono nije u funkciji stvaranja profita. Zato je bolonjska
koncepcija obrazovanja suštinski neprijatelјska ne samo prema filozofiji, već i prema cjelokupnom
biću svih društvenih i humanističkih nauka. Nјena navodna spremnost da pomogne tim naukama da
se adaptiraju tržišnoj stvarnosti time što će ih motivisati da se povezuju sa specijalističkim
studijima, zapravo i nije ništa drugo nego licemjerna spremnost koja smjera na njihovu konačnu
likvidaciju. Moduli imaju upravo tu manipulativnu ulogu da svojom mogućnošću spajanja
nespojivog, nauke i specijalističkih studija, društvenim i humanističkim naukama pruže tu lažnu
nadu i spas.
♦U knjizi govorite o krizi univerziteta kao neposrednoj posljedici neoliberalne koncepcije
nauke, znanja i društva. U kom smislu je po Vašem mišljenju univerzitet u krizi?
◊Odmah da kažem: kriza univerziteta je kriza humanističkog temelja univerziteta, a ne studija
prirodnonaučnih ili tehničkih znanja. Ona nisu ugrožena na način filozofije i drugiih društvenih i
humanističkih nauka, već se ta kriza odnosi na njih samo posljedično kao izostanak pitanja o
konsekvencama njihovog znanja, a prije svih tehnološkog ili informatičkog. Suština krize je u
dominaciji specijalističkih studija, aplikativnih i nesumnjivo korisnih znanja, ali onih koji u
novovjekovnom značenju nauke nisu nauke. To su dragocjena znanja, ali time što jedino ona mogu
biti stavljena u tržišnu funkciju stvaranja profita ona guše slobodni i kritički duh nauke, pa tako
saučestvuju u krizi humanističkog znanja i univerziteta uopšte. Dramatičnost ove krize je u tome što
marginalizacijom, ili čak nestankom filozofije i drugih društvenih i humanističkih nauka nestaje
kako kritičko mišljenje tako i sama ideja slobode u društvu. To više nije samo stvar bliske
budućnosti. Već danas nije teško zapaziti da svuda dominira neoliberalna ideologija koja uvjerava
da se jedino tržišnim sticanjem profita može ostvariti pojedinačna i opšta društvena sloboda. Zbog
toga i ne treba da čudi da je sloboda počela da se shvata i kao pretplata za neograničeno korištenje
interneta, kako to već poručuje jedna nedavna televizijska reklama.
Specijalistička znanja su tehničke prirode i ona bez odnosa sa filozofijom i drugim društvenim i
humanističkim naukama ne mogu da razvijaju slobodno i kritičko mišljenje, jer to po prirodi svoga
znanja koje zahtjeva strogu primjenu i ponavljanje procedura i ne mogu da ostvare. Zbog toga se u
svakoj kritičkoj analizi bolonjske koncepcije univerziteta odmah i neprestano pokazuje da kada
specijalistička znanja dobiju status nauke, da tada pitanja o cilјu univerzitetskog obrazovanja,
autonomiji univerziteta ili slobodnoj ličnosti mogu postojati još samo kao pitanja kreativnosti
birokratskog jezika. Zbog toga ne samo da su i naši univerziteti birokratskom formulacijom postali
institucije “visokog obrazovanja”, već su i fakulteti istom tehnikom manipulacije postali
“organizacione jedinice”. “Organizacione jedinice” su korporacijski termin, i razumije se nije
termin kojim se vijekovima izražavala naučna i obrazovna struktura univerziteta. Sintagma
“organizacione jedinica” zapravo markantno svjedoči o prodoru tehnokratskog i birokratskog jezika
u jezik univerziteta, ona je simptom koji nedvosmisleno ukazuje na proces redukcije nauke na
specijalističke studije, na ono što nije naučno. U bolonjskoj koncepciji obrazovanja univerzitet
isklјučivo treba da predstavlјa prividnu naučnu obrazovnu ustanovu za specijalistička zanimanja,
odnosno treba da bude ustanova koja je shvaćena isključivo kao servis kapitala i tržišne privrede
uopšte.
