,,Proklinjaše gora Romanija:
Bog t’ ubio, starina Novače,
orlovi mi omlatiše lišće,
gavranovi polomiše grane,
padajući na mrtve junake…” stihovi su narodne pjesme koji naslućuju surovost života hajduka sa Romanije, u narodnom usmenom predanju i pjesništvu gledanih gotovo isključivo kao borce za slobodu. Međutim, oni su često smatrani razbojnicima, pljačkašima trgovaca, koji su se kretali karavanskim putem, jednim od najvažnijih puteva za Carigrad koji je prolazio ovim područjem. Hajduci su se skrivali u šumama, gudurama, pećinama i na drugim mjestima. Kada nije bilo trgovačkih karavana, zalijetali su se i u sela, pa i u gradove, a osim pljački nisu prezali ni od ubistava.
,,Hajdučka gora”, kako je drugačije nazivana planina Romanija, svojim specifičnim geografskim položajem, koji su činili veliki broj vrleti i pećina kao i blizini trgovačgog puta Sarajevo-Carigrad, pružala je mogućnost stvaranju jedne od najpoznatijih ,,hajdučija”, fenomena koji je bio uobičajen među svim balkanskim narodima za vrijeme osmanske vladavine.
Najpoznatiji hajduk sa Romanije, Starina Novak, smatra se jednim od nekoliko najpoznatijih hajduka u srednjem vijeku, a neki istoričari smatraju da je i poznati rumunski vojskovođa Baba Novak, koji je živio vijek kasnije, uzeo ime upravo po tada već poznatom hajduku Novaku. Iako nije do kraja istorijski potvrđeno postojanje Starine Novaka, mnogi istorijski izvori opisuju ličnost koja bi mogla biti Starina Novak. Prije svega to je spis Konstantina Filozofa o “lavoobraznom mužu” Karaljuku (Novaku) iz Žitija despota Stefana Lazarevića. Riječ je o razbojniku plemenitog porijekla (“od presvjetlih iz davnine”), veoma hrabrom (“po prirodi sličan lavu”), koji stoluje u gorama (“kao razbojnik u gorama obitava”) i četuje na hajdučki način (“i on na hajdučki način uznemiri srca ismailjćanskih zemalja”) u vremenskom periodu (1404-1411) na koji se odnosi pomen Konstantina Filozofa. Da li je u pitanju istorijski prototip poetskog lika Starine Novaka ili ne, pitanje je koje ne dovodi u sumnju suštinu ovog svjedočanstva. Činjenica da je Konstantin Filozof, nesumnjivo dobro upućen u prilike, našao za shodno da uvrsti ovu pripovijest kao događaj od važnosti u biografiji despota Stefana Lazarevića i istoriji Srbije, upućuje na zaključak da je u 15. vijeku doista postojao neki razbojnik visokog roda koji do te mjere remeti mir u Despotovini da uzrokuje prepisku između sultana i srpskog despota, a dovodi se u vezu i sa oslobodilačkim pokretom u Bugarskoj.
Ipak, kojim putevima je tradicija o Novaku u 16. i 17. vijeku prenijeta na Romaniju još uvijek predstavlja otvoreno pitanje. Teza da je u tim vremenima Romanija postala “jedno od glavnih stecišta hajduka”, te da su na Novaka prenijete i mnoge ranije hajdučke tradicije, pruža samo djelimičan odgovor. Gora Romanija iz narodnih pjesama ne upućuje ni na teren današnje Rumunije, poprište istorijske aktivnosti Baba Novaka – do lingvističkog izjednačavanja toponima Romanija i Rumunija nije moglo doći prije 19. vijeka. Prije bi se mogla prihvatiti etimologija M. Stojanovića po kojoj je kolektivno pamćenje junaka i događaja sa područja vizantijske teme Trakija (Romanija) i klisure (teme) Strimona prenijeto, na osnovu jezičke sličnosti, na planinu u Republici Srpskoj, što posredno pokazuju i očuvani toponimi u pjesmama “Ženidba Grujice Novakovića” (Vuk, SNP III, br. 6) i “Nevjera ljube Grujičine“ (Vuk, SNP III, br. 7).
Pored ovog postoje još i pisani podaci o brojnim hajducima na Romaniji, koji potiču iz 1658. godine, kada je Francuski putopisac Mišel Kikle opisao svoj put preko ove planine. Sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija 1783, takođe piše o hajducima na ovom podučju. Najpoznatiji hajduk s Romanije je Starina Novak, tu su još i Deli Radivoje i Grujica. Poznati Limun harambaša, saborac Baja Pivljanina, prema predanju rodom je s Romanije.
Prema njima, Starina Novak odlazi u hajduke usljed kuluka koji nameće “prokleta” Jerina prilikom zidanja Smedereva, ali i zbog obijesti turskih svatova (Vuk, SNP III, br. 1), Limun harambaša pak zbog gubitka stoke i oružja (Vuk, SNP III, br. 68). Baja Pivljanina ljuta nepravda tjera u “gorske hajduke”:
Putopisci govore i o veoma okrutnim kaznama namenjenim hajducima. Po pravilu to je smrt. Turci hajduke ubijaju veoma sporo i svirepo. Najčešće ih nabijaju na kolac, uzduž ili poprijeko, ili ih kače o čengele, ponekad vješaju.
U ratnim vremenima smatrani su hrabrim rodoljubima koji se s oružjem u ruci bore protiv tuđina, u prvom redu turske vlasti, stajući veoma često na čelo pobuna, dok su u mirnijim vremenima smatrani nasilnicima najčešće motivisanim pljačkom i rijetko su se njihove družine udruživale kako bi se borile za neki viši cilj. Pored težine turskih dažbina i nameta, na stvaranje hajdučije uticala je i plodna vojnička tradicija najamničkih odreda u balkanskim srednjovjekovnim državama.
Kada je riječ o oslobodilačkoj dimenziji hajdučkog pokreta, mora se napraviti jasna razlika između termina hajdučija i hajduštvo u najširem balkanskom etnokulturnom krugu koji je obilježen ovom istorijskom pojavom. Hajdučki pokret na Balkanu predstavlja pobunu protiv tuđinskih zavojevača, ali kasnije i protiv turskih zuluma i nameta. Vuk Karadžić o tome daje vrlo precizan sud:
“Narod naš misli i pjeva da su u nas hajduci postali od turske sile i nepravde. Da rečemo da gdjekoji otide u hajduke i bez nevolje, da se nanosi haljina i oružja po svojoj volji ili kome da se osveti, ali je i to cijela istina, da što je god vlada turska bolja i čovečnija, to je i hajduka u zemlji manje, a što je gora i nepravednija, to ih je više, i za to je među hajducima bivalo kašto najpoštenijih ljudi, a u početku vlade turske jamačno ih je bilo i od prve gospode i plemića. Istina da mnogi ljudi ne odu u hajduke da čine zlo, ali kad se čovjek (osobito prost) jedan put otpadi od ljudskoga društva i oprosti se svake vlasti, on počne osobito jedan uz drugoga i zlo činiti; tako i hajduci čine zlo i narodu svome, koji ih prema Turcima ljubi i žali, ali se i danas čini hajduku najveća sramota i poruga kad mu se reče da je lopov i pržibaba. U stara su vremena hajduci, kao što se i u pjesmama pjeva, najradije dočekivali Turke kad nose novce od dacije, ali je to u naše vrijeme slabo bivalo, nego dočekuju trgovce i druge putnike, a kašto udare i na kuću kome za koga misle da ima novaca ili lijepa ruha i oružja, te ga poharaju. Kad kome udare na kuću, pa ne nađu novaca a misle da ih ima, oni ga ucijene pa mu odvedu sina ili brata, i vode ga sa sobom dokle im god on ucjenu ne odnese. Pravi hajduk neće nikad ubiti čovjeka koji mu ništa ne čini, već ako da ga nagovori kakav prijatelj ili jatak. Makar bila i samo dva hajduka, opet se zna koji je od njih dvojice harambaša (starješina).”
Hajduci sa Romanije djelovali su onda kad je bilo pogodno djelovati iz šuma i pećina na trgovačke karavane, a to je kako se u narodnim pjesmama kaže ,,..od Đurđeva do Mitrova dana.” Kada bi se okupili na proljeće, hajduci sa Romanije imali su živu vezu sa svojim pomagačima, jatacima, koji su živjeli u selima i nabavljali hranu za hajduke i čuvali ih u svojim kućama u slučajevima potjera i neprilika. Hajduci su zauzvrat njima pomagali i donosili im dio zarobnjenog blaga. Kad bi neki jatak izdao hajduka, slijedila je teška osveta koja se obično završavala smrću. Osim toga, u periodu smanjenih kretanja karavana, hajduci su se zalijetali na sela i pljačkali ih, čak ubijajući stanovništvo iz sela, o čemu svjedoči sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija 1783.
Na planini Romaniji postoji pećina poznata kao ,,Novakova pećina” za koju se vjeruje da je bila glavno sjedište Novakove družine, a kasnije i njihovih nasljednika. Iako je ova pećina malih dimezija, u njoj postoji prolaz za koji lokalno stanovništvo vjeruje da vodi u drugu dublju i veću pećinu. Uistinu, posmatrajući ovu i ostale pećine na planini Romaniji i oko nje, kao i činjenicu da je upravo ispod ove planine prolazio glavni put iz Sarajeva za Carigrad, možemo steći utisak da su upravo takvi uslovi bili idealni za funkcionisanje hajduka.
Da li su bili junaci za oslobođenje ili pljačkaši i nasilnici ili i jedno i drugo – teško je donijeti ispravan sud, a ne upasti u istorijski anahronizam. Ono što je sigurno – to je da su hajduci sa Romanije sve podredili onome čega nisu htjeli da se odreknu, a to je sloboda.
/CENTRAL NEWS/
