…Kult Svetoga Save u staroj srpskoj državi bio je vrlo veliki. Njegov otac, Stevan, poznatiji po kaluđerskom imenu, Simeon Nemanja bio je osnivač dinastije Nemanjića i kao takav predmet njenog posebnog pijateta. Sveti Sava je nastavljao njegova djela u sređivanju prilika u Srbiji; prvi srpski arhiepiskop i organizator narodne pravoslavne crkve; prvi predstavnik književnosti u Srbiji, osnivač i pomagač nekoliko najvažnijih manastira, kao Hilandara, Žiče, Studenice i možda Mileševa, koji su kroz cijeli srednji vijek glavni rasadnici srpske kulture; i Savin značaj, prema tome, bio je višestruk I naglašavan od krugova, koji su važili kao najvjerniji predstavnici našeg duhovnog života i najdosljedniji u radu za nekoliko stoljeća. Već prenos njegovog tijela iz Trnova u Mileševo, 1237., bio je akt, koji je davao povoda posebnoj glorifikaciji, a malo posle toga Sava je, kao pravi dinastijski, crkveni, pa najzad kao narodni svetitelj, postao predmet posebnih prikaza i pohvala.
Već sredinom HŠ vijeka on dobija jedno s patosom i s mnogo retorske hagiografske vještine pisano žitije, koje početkom XIV veka nalazi jednog darovitog prerađivača i popularizatora. Teodosijevo žitije Svetog Save ušlo je u sve naše oblasti, i prešlo je čak i u rusku književnost; od njega je danas doznato 19 srpskih i pet ruskih prepisa, i nekoliko prerada raznoga oblika. U kraljevskom krugu raške države Simeon i Sava oglašavani su kao zaštitnici cijelog naroda i zemlje i pominjani su vrlo često u mnogim državnim aktima. Taj kult su posle primili i vladari iz sporedne nemanjićke linije, kao bosansko-srpski kralj Tvrtko I, koji se baš u Mileševu, nad grobom Svetog Save,. dao krunisati za kralja; i posle Stjepan Vukčić, koji se proglasio “hercegom od Svetog Save”. U Mileševu je, nesumnjivo radi značaja Svetog Save, bilo jedno vrijeme i sjedište hercegovačkog mitropolita. U XVI vijeku kult Svetoga Save čuvao je i dobar deo muslimana, možda još od svoje hrišćanske starine. Više stranih putnika, koji su tih vremena svraćali u Mileševo, bilježe kako “štuju mileševske kaluđere i dijele im milostinju” (Žan Šeno, 1547.); kako kaluđeri žive od milostinje “što im ponajviše pružaju Turci, koji sveca osovito štuju i jako ga se boje” (Katarin Zeno, 1550.); čak se kazuje da Mileševu “veću milostinju daju Turci i Židovi, nego li Kršćani” (Benedeto Ramberti, 1534); u Brankovićevom letopisu se priča kako je neki beg javio nadležnima u Turskoj, da “Turci vjeruju Svetom Savi i uzimaju znak krsta i pokrštavaju se”. S toga je, veli, naređeno da se spali tijelo svetiteljevo, corpus prodigiis clarum! I Atanasije Đakon, u svom opisu pustošenja naših zemalja u XVII veku, navodi, da je Sveti Sava spaljen od Turaka što je jedan Turčin bio na Savinom grobu izliječen od bijesa. U jednom pismu iz 1597. pišu srpski kaluđeri papi u Rim: “Kako su Turci otnesli Svetoga Savu iz Mileševa njima Bog ne pomaga, ubijaju (i)h krstjani sa svake strane”. Još i u XIX veku, saopštava A. Giljferding, dolazio je narod na mileševske razvaline i donosio bolesnike. Taj kult, kao što se vidi iz saopštenja u ovoj zbirci, traje uostalom još i danas. Ima čak vjerovanja da je Sveti Sava još i sad živ “ko sveti Aranđeo i sveti prorok Ilija” i da je štaviše “i sad na zemlji, ali ga mi ne vidimo”.
Veliko štovanje koje je Sveti Sava uživao u našem narodu, nije bilo ograničeno samo na pravoslavne i muslimane. Njemu je obraćana pažnja i od našeg katoličkog elementa, pa, štaviše, i od njegovih crkvenih lica. Savin kult dobro je poznat Dubrovčanima; pisci iz drugih mesta, katolički sveštenici, pišu Savine biografije, kao Ivan Tomko Mrnavić, ili ga slave u pesmama, kao fra Andrija Kačić Miošić. Ovaj čak izrično kazuje:
Rad čudesa kaluđera Save
Slovenske ga sve države slave.
Tekst: Sveti Sava u narodnom predanju, Vladimir Ćorović
